Plastik? Wcale nie taki fantastik…

Chociaż tworzywa sztuczne zostały wprowadzone do obiegu relatywnie niedawno, szybko stały się nieodłącznym elementem naszego codziennego życia – od kubeczka po jogurcie, przez rury w łazience, aż po wyposażenie samochodów. Cóż… życie bez plastiku wydaje się nieuniknione. Niestety, ciągle rosnąca produkcja tworzyw sztucznych stanowi poważne zagrożenie dla środowiska (w domyśle również dla ludzi, w końcu my też tworzymy część środowiska). Dlaczego? Dlatego, że tworzywa sztuczne nie ulegają biodegradacji, co oznacza, że gdy zostaną wyprodukowane, będą nam towarzyszyć przez setki, jeśli nie tysiące lat. Jak szacują naukowcy, zaledwie 9% wyprodukowanego do tej pory plastiku zostało poddane recyklingowi i aż 79% zalega w środowisku, szczególnie wodnym [1]. Co gorsza, ok. 40% produktów z tworzyw sztucznych stanowią te jednorazowego użytku. Czy tego chcemy czy nie, żyjemy w kulturze “jednorazowości”, w której produkty stworzone z materiałów o wręcz wiecznej trwałości wyrzucane są już po jednym użyciu. Gdzie w tym logika?

Ale to nie jedyny powód dla którego powinniśmy ograniczać użycie tworzyw sztucznych. Otóż istnieje cała lista niebezpiecznych związków chemicznych, które przedostają się do powietrza, wody i gleby podczas produkcji i utylizacji tworzyw sztucznych, ale też podczas ich użytkowania [2,6]. Nie wierzysz? Spójrz z czym możesz mieć styczność korzystając z przedmiotów z tworzyw sztucznych:

Bisfenol A (BPA)

Związek powszechnie wykorzystywany m.in. w produkcji butelek do karmienia niemowląt, szczoteczek do zębów, talerzyków oraz powłok wyścielających metalowe puszki do przechowywania napojów i żywności. BPA imituje działanie hormonu płciowego – estrogenu, przez co może powodować wady wrodzone, przedwczesne dojrzewanie dzieci, obniżoną płodność oraz zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi i prostaty [5].

Jeśli jesteś pracownikiem sklepu, restauracji lub prowadzisz firmę, która wydaje paragony to z dużym prawdopodobieństwem używasz papieru termicznego powlekanego właśnie BPA lub jego chemicznym kuzynem BPS (Bisfenolem S). Badania wykazały, że pracownicy handlu wykazują wyższy poziom bisfenolu A w moczu niż przedstawiciele innych zawodów [7]. Regularne wydawanie, ale też przyjmowanie pokwitowań może mieć szczególne znaczenie dla kobiet w ciąży lub karmiących mam, jak również dla dorastającej młodzieży obu płci. Starajmy się więc minimalizować nasz kontakt z papierem termicznym. Możemy zrezygnować z wzięcia paragonu. Jeśli paragon wziąć musimy, a sprzedawca używa kas wirtualnych, poprośmy o tzw. e-paragon, czyli elektroniczną formę paragonu fiskalnego. Gdy nie możemy liczyć na alternatywę w postaci e-paragonu, pamiętajmy by nie nosić paragonów w portfelu razem z pieniędzmi, gdyż bisfenol A z łatwością przenosi się na banknoty. Warto również pamiętać o tym, że paragony z kas fiskalnych powinny trafiać do kosza na odpady zmieszane, a nie do kosza na papier! Nie należy ich poddawać recyklingowi wraz z makulaturą, ponieważ mogą uwalniać BPA, który zanieczyści strumień odpadów papierowych.

Ftalany

Substancje używane jako plastyfikatory (zwiększające elastyczność) tworzyw sztucznych. Znajdują zastosowanie przy wytwarzaniu wielu produktów w branży budowlanej (wykładziny, ramy okienne, kable, lakiery, kleje), motoryzacyjnej (plastikowe elementy samochodów), odzieżowej (kalosze, płaszcze przeciwdeszczowe), opakowań (folie do pakowania żywności) i materiałów leczniczych (dreny, wenflony, cewniki, dializatory). Badania na zwierzętach pokazują, że związki należące do ftalanów zaburzają płodność i mogą być przyczyną wad rozwojowych płodów [11,12]. Czy stanowią zagrożenie również dla ludzi? Mamy coraz więcej przesłanek na temat ich negatywnego wpływu na nasze zdrowie. Naukowcy sugerują, że ftalany mogą przyczyniać się m.in. do alergii, uszkodzenia wątroby i nerek oraz rozwoju nowotworów [4,10].

Bromowane środki zmniejszające palność (BFR)

Substancje opóźniające zapłon tworzyw palnych i spowalniające rozprzestrzenianie się ognia. Wykorzystywane w branży motoryzacyjnej, w przemyśle meblarskim i odzieżowym. Badania z 2018 roku wykazały ich obecność w plastikowych produktach wykonanych z materiałów z recyklingu, w tym… w zabawkach [8]. Jest to szczególnie niepokojące zważywszy na fakt, że część związków należących do grupy BFR została wycofana z użytku ze względu na wysoką szkodliwość [9]. Niestety, w obliczu prawa, produkty zawierające te często bardzo toksyczne związki są legalnie poddawane recyklingowi, pomimo negatywnych skutków jakie mogą wywierać na środowisko i nasze zdrowie. Bromowane środki zmniejszające palność do organizmu człowieka przedostają się wraz z cząstkach kurzu, do których łatwo absorbują. Dotychczasowe badania donoszą o ich potencjalnie rakotwórczych właściwościach jak również ich negatywnym wpływie na płodność [3]. 

A to tylko szczyt góry lodowej…

Organizacja CHEM Trust przy współpracy z naukowcami i organizacjami pozarządowymi z całego świata wskazała ponad 4000 (!) związków chemicznych obecnych w produktach z tworzyw sztucznych lub też stosowanych do ich produkcji, z czego co najmniej 148 to związki klasyfikowane jako niebezpieczne [2]. Odpowiednie użytkowanie przedmiotów z tworzyw sztucznych zmniejsza ryzyko uwalniania szkodliwych substancji, ale go nie eliminuje. Najlepszym sposobem ochrony naszego zdrowia (ale też reszty środowiska!) jest ograniczenie użytkowania produktów z tworzyw sztucznych. Jeśli jednak z jakichś względów nie możemy zrezygnować np. z plastikowych opakowań, wybierajmy te, stworzone z wysokiej jakości materiałów i pochodzące od sprawdzonego producenta.

Adios jednorazowy plastiku!

Z dniem 1 stycznia 2021 roku weszły w życie przepisy unijnej dyrektywy plastikowej, zakazującej wprowadzania na rynek plastikowych produktów jednorazowego użytku (szczególnie tych, dla których łatwo znaleźć bardziej “eko” alternatywę). Celem dyrektywy jest zmniejszenie produkcji odpadów, co bezpośrednio pociąga za sobą ograniczenie wpływu tworzyw sztucznych na środowisko i nas samych. Taka inicjatywa to krok w dobrą stronę, gdyż pozwoli przyspieszyć proces przechodzenia Europy na gospodarkę o obiegu zamkniętym.

[1] Geyer R., Jambeck J.R., Law K.L.: Production, use, and fate of all plastics ever made. Science Advances, 2017; 3: e1700782;

[2] Groh K.J., Backhaus T., Carney-Almroth B., Geueke B., Inostroza P.A., Lennquist A., Leslie H.A., Maffini M., Slunge D., Trasande L., Warhurst A.M., Muncke J.: Overview of known plastic packaging-associated chemicals and their hazards. Science of The Total Environment, 2019; 651: 3253–3268;

[3] Hales B.F., Robaire B.: Effects of brominated and organophosphate ester flame retardants on male reproduction. Andrology, 2020; 8: 915–923;

[4] Jacobson M.H., Wu Y., Liu M., Attina T.M., Naidu M., Karthikraj R., Kannan K., Warady B.A., Furth S., Vento S., Trachtman H., Trasande L.: Serially assessed bisphenol A and phthalate exposure and association with kidney function in children with chronic kidney disease in the US and Canada: A longitudinal cohort study. PLoS Med, 2020; 17: e1003384;

[5] Konieczna A., Rutkowska A., Rachoń D.: Health risk of exposure to Bisphenol A (BPA). Rocz Panstw Zakl Hig, 2015; 66: 5–11;

[6] Mathieu-Denoncourt J., Wallace S.J., de Solla S.R., Langlois V.S.: Influence of Lipophilicity on the Toxicity of Bisphenol A and Phthalates to Aquatic Organisms. Bull Environ Contam Toxicol, 2016; 97: 4–10;

[7] Ndaw S., Remy A., Jargot D., Robert A.: Occupational exposure of cashiers to Bisphenol A via thermal paper: urinary biomonitoring study. Int Arch Occup Environ Health, 2016; 89: 935–946;

[8] https://ekonsument.pl/a67151_toksyczne_zwiazki_w_zabawkach.html (24.1.2021);

[9] Sharkey M., Harrad S., Abou-Elwafa Abdallah M., Drage D.S., Berresheim H.: Phasing-out of legacy brominated flame retardants: The UNEP Stockholm Convention and other legislative action worldwide. Environ Int, 2020; 144: 106041;

[10] Ventrice P., Ventrice D., Russo E., De Sarro G.: Phthalates: European regulation, chemistry, pharmacokinetic and related toxicity. Environmental Toxicology and Pharmacology, 2013; 36: 88–96;

[11] Wang Y., Zhu H., Kannan K.: A Review of Biomonitoring of Phthalate Exposures. Toxics, 2019; 7: ;

[12] Wei Z., Song L., Wei J., Chen T., Chen J., Lin Y., Xia W., Xu B., Li X., Chen X., Li Y., Xu S.: Maternal exposure to di-(2-ethylhexyl)phthalate alters kidney development through the renin-angiotensin system in offspring. Toxicol Lett, 2012; 212: 212–221;

Autorka:

Joanna Klim

wolontariuszka Polskiego Stowarzyszenia Zero Waste